Teren gminy stanowi rozległą wysoczyznę polodowcową poprzecinaną malowniczymi rynnami jeziornymi. Główną przyczyną tego była działalność lądolodu w czasie ostatniego zlodowacenia.

Według P. Molewskiego i L. Andrzejewskiego rzeźba terenu Pałuk znajduje się w granicach obszaru objętego ostatnim zlodowaceniem, którego maksymalny zasięg wyznacza faza leszczyńska datowana na ok. 20 ka BP.

S. Kozarski stwierdził, iż na rzeźbę obszaru wpłynęła oscylacja ryszewska (oscylacje wyrażały fazy postojowe lądolodu), która spowodowała utworzenie rynny żnińskiej. W rozwoju morfologicznym północnej części Wysoczyzny Gnieźnieńskiej oscylacja ryszewska, poza utworzeniem rynny jezior żnińskich spowodowała utworzenie rynny wójcińsko - chomiąskiej, sandru Małej Wełny, oraz dolinę Wełny koło Rogoźna.

Pod względem geomorfologicznym teren gminy stanowi wysoczyznę polodowcową z niewielkimi płatami poziomów sandrowych oraz rynnami jeziornymi. W obrębie wysoczyzny wyróżnić można formy związane z bezpośrednią akumulacją lodowca, do których zaliczyć należy obszar moreny dennej płaskiej i falistej oraz pagórki moren czołowych . Występują one w części północno - zachodniej oraz północno - wschodniej. Formami wysoczyzny związanymi z działalnością wód lodowcowych są płaty sandru. Powierzchnie gminy pokrywają też zagłębienia powstałe w wyniku wytapiania się brył martwego lodu .

Gmina obejmuje również liczne rynny jeziorne znajdujące się w centralnej części gminy. Największymi jeziorami są: Żnińskie Duże i Małe, Skarbińskie, Weneckie, Biskupińskie, Dobrylewskie, Sobiejuskie, a w części wschodniej Ostrowieckie i Kierzkowskie. Część zachodnia gminy pozbawiona jest jezior.

Największą i najlepiej poznaną formą polodowcową gminy jest rynna żnińska, która tworzona była subglacjalnie . Ma ona długość około 28 km. Jej szerokość jest zmienna i waha się od kilkuset metrów do ponad 3 km. Rozcina ona wysoczyznę morenową na głębokość około 10 - 25 m, nie uwzględniając głębokości jezior. Zbocza są asymetryczne a nachylenie waha się od 8°- 20°.

W dnie rynny występują liczne jeziora, z których największe jest jezioro Duże Żnińskie (431,6 ha), natomiast najgłębsze jest Jezioro Oćwieckie o głębokości 42,5 m, które znajduje się w gminie Gąsawa.

Główna postacią badającą szczegółowo rynnę żnińską był Władysław Niewiarowski, i to on był prekursorem do dalszych rozważań nad rzeźbą obszaru Pałuk.